Традиции кумыкского народа
Къумукъ халкъым
«Къонакълы ожакъ – берекетли ожакъ»
Бырынгъы заманларындан берли къумукълар юрютюп гелеген къонакъчылыкъ йимик инг асил мердешлени бирисини гьакъындагъы сёзню биз халкъ айтыв булан башламакъны тийишли гёрдюк. Неге тюгюл, шу бир айтыв да кёп ёл оьтюп, йыракъдан гелген къонакъгъа, дос-къардашгъа некъадар абур-сый этилегенин ачыкъдан-ачыкъ гёрюне.
Къонакълагъа, къонакъчылыкъгъа байлавлу асрулар бою айтыла туруп, бугюнлеге ерли етишген айтывлар дагъы да кёп бар. Мисал учун айтгъанда: «Къонакъ булан балагь гележек буса да, ону ал», «Къонакъ гелмейген гюн болмасын». «Къонакъ – атадан сыйлы» ва шолай башгъалары. Сизин тергевюгюзге берилген янгыз уьч айтывда да бизин къумукъ халкъны къанына-жанына дегенлей синген къылыкъ-хасият битимин исбатлай. Шоланы уьчюнчюсюн де чи аталардан къалгъан къонакълагъа наслудан-наслугъа абур да, сый да этилип юрюлгенин гертилей. Къумукъланы ювукъ гьисапда XIY-XYIII юз йылларда оьмюр сюрген – яратылгъан игитлик-тарихи йырларыны тенгсиз уьлгюсю гьисапланагъан «Айгъазини йырында» «эринине эр мыйыгъы битгинче, авзундан бир сарилери гетгинче яш башына гелип уьч намус тюшгенде» асарны баш игити оланы къайсын-бирин кютегенин, къайсын артгъа салма тюшегенин билмей турагъанда, огъар анасы берген насигьат да аталардан къалгъан къонакъланы алгъа салагъаны оьрде айтылгъан пикруну ташдыра:
… Бугюн алай атангдан къалгъан къонакълар.
Къонакъланы бугюн ёлгъа салсана…
Шо гьакъда айта туруп алдын заманларда берли кёп ёл оьтюп къумукъ юртгъа етишген ёлавчу къайсы къапуну да къагъып: «Къонакъ аламысыз?» – деп сорагъанда, уьй еси, къонакъ гелсе, этим бар; намус тюшсе, бетим бар дегенлей, ашын да берип, къашын да герип, юзюне иржайып багъып къаршылагъанын эсгермеге тюше. Къонакълагъа деп, кёплер айры уьй тизип де сакълагъан. Къонагъы болмагъанны, къурдашы да болмагъан. Шолай айтагъаныкъ да негьакъ тюгюл. Къонакъны къабул этмегенге эл арада, халкъ арада айып этилип гелген.
Къумукътюзню къыбла боюнда яшайгъан къумукълагъа кёбюсю гьалда дарги, табасаран, рутул, агъул юртлардан гелгенлер къонакъ тюшген. Олар къумукъ юртлардан оьтюп, аслу гьалда къышлыкъ къотанлагъа, олай да гьар тюрлю саниятланы юрютмек учун иш излей гьар тюрлю батагъалагъа, олай да Дербент шагьаргъа ёл чыкъгъан. Тав юртлардан кёплер алдын Къумукътюзге сатыв-алыв юрютмеге гелгени де англашыла. Шо мурат булан бизин юртлагъа гелген аварлар, мычыгъышлар, къазикъумукълар, оруслар, осетинлер булан аслу гьалда темиркъазыкъ бойда ерлешген юртларда яшайгъан къумукълар къонакъчылыкъ юрютген. Дослукъ, къурдашлыкъ аралыкъланы беклешдирмек муратда яшларына къонагъыны атын къоймакъ да мердешге айлангъан. Къумукъ юртгъа гелген тавлуну эгер де бир нече къонагъы болса, олагъа гезиклеп баргъан. Бары да къонакъларыны уьйлеринде оьзю токътап болмайгъангъа олагъа абур этип, ямучусун, не де къамучусун, атын къоюп, гечени оьтгермеге башгъасына баргъан. Терек бойдагъы мадарлы къумукълар
оьзлени яшларын орус миллетли къонакъларына сакъламагъа да берген.
Насрулла БАЙБОЛАТОВ ва Патимат АБДУЛЛАЕВА гьазирлеген.
https://admin.litdag.ru/sites/default/files/media/journal/files/2025-06/kumykskiy-sokolenok-3-20251-24.pdf